Türklərin döyüş sənətinin öz tarixi əsası, fəlsəfəsi, qədim türk dünyagörüşü və adət-ənənələrinə və dininə (tenqirçiliyə) əsaslanan dərin mənəviyyatı, öz taktikası və üslubu olmuşdur.

Türk dünyagörüşü də Çin dünyagörüşünə əks idi. Əgər çinlilərin konfutsiçilik fəlsəfəsi var idisə, türklərin özlərinə məxsus, daha qədim və orijinal Tenqri dini var idi ki, o da Kainatın (Cənnət Ruhu) yaradıcısı hesab olunurdu. Qədim türklər əmin idilər ki, onlar Cənnət Tenqrinin sevimli oğullarıdırlar və Tenqri onları Böyük işlərdə himayə edir. Hərbi və döyüş sənətlərində döyüş ruhunun yüksəldilməsində böyük rol oynamışdır

Onları böyük qələbələrə ruhlandıran əcdadlara pərəstiş və tanrılara inam olan Tenqri təlimləri döyüşdə və gündəlik həyatda vicdanlı və etibarlı döyüşçü olmasına səbəb idi.

Tenqri, ona görə yalan və xəyanət təbiətə və buna görə də tanrıya təhqir hesab olunurdu. Çin ordularından xəbərçi heyətinin olması tələb olunurdu, lakin Çin xidmətində olan türklər buna dözməyərək ifşa olunan hər hansı xəbərçini öldürürdülər.

Böyük Türk İmperatorluğunun xaqanı Bilgə, müdrik Tonyukuk Buddanın təlimlərinin insanları döyüşkən və güclü deyil, zəif və insanpərvər etdiyini əsas gətirərək xaqanlıqda buddizmin təbliğatının qarşısını almışdır. Bu dövrdə islam da türk xanları üçün yad bir din idi. İslamda özlərini yöndəmsiz, sanki bağlanmış kimi hiss edirdilər.

Bütün bu fəlsəfə və dünyagörüşü ruhuna görə çinlilərdən fərqli olan türk döyüş sənətində cəmləşmişdi. Hərbi və döyüş sənətlərində belə daxili gücə, fəlsəfəyə malik olan türklər sayla deyil, yüksək döyüş ruhu ilə qalib gəlirdilər. Çinlilər bəzən bir neçə yüz nəfərin, adətən peşəkar döyüşçülərin iştirak edə biləcəyi, tarixi döyüş səhnələrini oynaya bilən döyüş rəqslərini yerinə yetirməkdə mahir olduqları halda, türklər döyüş rəqslərini deyil, döyüş meydanındakı qələbələri ilə üstün idilər.

XIV əsrə qədər Tenqri ruhuna sadiq türk əsgərləri yenilməz hesab olunurdu.

Türklərin taktikası düşməni darmadağın etmək və gözlənilməz basqınlardan ibarət idi. Türklər, qalib gəlsəydilər, düşməni bir ağızdan qırardılar, ancaq düşmən onları məğlub edərsə, geri çəkilib yenidən hücum edirdilər.

Çinli sərkərdələr onlar haqqında belə yazırdılar: "Düşmənin qəti hücumundan əvvəl türk süvariləri toplanaraq yenidən döyüşə girmək üçün quş sürüsü kimi ayrılırlar”.

Bu növ hərbi döyüş taktikası türklərin döyüş sənətinə də daxil olmuşdur. Düşmənin həlledici hücumundan əvvəl döyüşçü kənara çəkilir və öz gücündən və düşmənin ətalətindən istifadə edərək ona qalib gəlirdi. Buna Turan taktikası deyirdilər.

Təbii ki, atlı döyüşçünün hərbi bacarığı xüsusi qiymətləndirilirdi. Döyüşçü atın üstündə elə qalmalı idi ki, heç kim onu yerindən tərpətməsin, yerə yıxmasın.

Türklərin döyüş idman növlərinə əlbəyaxa döyüşdə ayaqla həyata keçirilən geniş texnikalar daxil idi, çünki döyüşlərdə döyüşçünün əlləri silahla əvəz olurdu.

Türk ustaları bu döyüş sənətinə müxtəlif adlar vermişlər: "Alıp Ber”, "Kara Kaplan” və s. Ayça sistemi; Batur sistemi; Caymaz sistemi; Qurşaq sistemi. Kaçut sistemi onların döyüş sistemləri idi.

Türklərin İslamı qəbul etmələri ilə döyüş sənətlərində tətbiqi sənət, taktika və üslub qorunub saxlansa da, əcdadların ruhuna pərəstiş və ucalanmaq, qədim türk adət-ənənələrinə əsaslanan qədim türk dini təlimi fəlsəfəsini yeni din sıxışdırılıb aradan çıxmağa başlandı.

Türk dövlətləri müstəqilliklərini itirəndə döyüş sənəti də zamanla yox olmağa başlandı. Beləliklə, türklərin adət-ənənələrini, fəlsəfəsini, dinini itirməsi ilə döyüş ruhunu itirdilər. O vaxtdan bəri onlar sevgi və himayədən həzz almadılar.

Tengri - Cənnət Ruhu və yenilməz döyüşçülər olmaqdan çıxdı.

Dr. Zaur Aliyev