Bəzi yazıçılar ədəbiyyata yeni hekayələr gətirirlər, bəziləri isə onun özünü – mahiyyətini, mənasını və missiyasını yenidən düşünürlər. Con Qardner (John Gardner) bu ikinci dəstəyə aiddir. O, sadəcə yazmırdı – yazmağın nə olduğunu yazırdı. Onun hekayələri, romanları və xüsusən də ədəbi nəzəriyyə kitabları XX əsr Amerikan ədəbiyyatına, bəlkə də heç bir müəllifin edə bilmədiyi qədər etik və estetik dərinlik qatdı. Və ən əsası: o, ədəbiyyatın təkcə estetik deyil, əxlaqi bir məsuliyyət daşıdığını israrla müdafiə edən nadir yazıçılardan biri idi.

Qardnerin həyatı və düşüncələri, hər cümləsi ilə yazıçılığı bir vicdan sınağına çevirir. Bu yazıda onun həyat yolunu, müəllif olaraq ziddiyyətlərini, az tanınan tərəflərini və niyə bu qədər "sevilməyən haqlı adam" olduğunu araşdıracağıq.

Kiçik şəhərdən çıxan böyük yazıçının başlanğıc nöqtəsi

Con Qardner 1933-cü ildə New York ştatının Batavia adlı kiçik bir şəhərində doğulmuşdu. Atası pastor idi, anası isə ədəbiyyat müəlliməsi. Onun uşaqlıq illəri dərin dini tərbiyə, klassik ədəbiyyat və sadə Amerika əxlaqı ilə yoğrulmuşdu. Amma bu sakit və tərbiyəli ailənin içində Qardnerin psixikasında iz buraxan bir travma gizlənirdi: o, 12 yaşında olarkən, öz traktorları ilə qardaşını əzərək öldürmüşdü.

Bu faciə, onun bütün həyatını və yazılarını kölgə kimi izləyəcəkdi. Qardnerin yaradıcılığında ölüm, günah, bağışlanma və əxlaqi məsuliyyət motivləri – məhz bu hadisənin sarsıntısından doğan dərin şəxsi ehtiyacdan doğurdu. O, ömrü boyu sanki özünü bağışlatmağa çalışırdı – yazı ilə, düşüncə ilə, tədris ilə.

Ədəbi müəllim, yazı filosofu və tələbələrinin qorxulu kahini

Qardner yalnız bir yazar deyil, həm də parlaq bir ədəbiyyat müəllimi idi. Onun dərslərində iştirak edən tələbələr – Raymond Carver, Charles Johnson, Bret Lott, Tobias Wolff kimi adlar sonradan XX əsr Amerikan nəsrinin əsas simalarına çevrildilər. Qardnerin ən məşhur tələbələrindən biri olan Raymond Carver onun haqqında deyirdi:

"Qardner məni hər cür təkəbbürdən xilas etdi. O, yazıya əxlaq kimi baxırdı, sənətkarı isə bir növ kahin kimi".

Qardnerin dərsləri akademik nüanslardan daha çox ontoloji və ekzistensial suallarla yüklü olurdu: "Yazı nə üçündür?”, "Əsər insanı yaxşılığa yaxınlaşdırırmı?”, "Bu cümlə vicdanlıdırmı?” Onun üçün bir yazıçı olmaq – təkcə texniki ustalıqla yox, həm də insani dürüstlüklə mümkün idi.

Ədəbi polemikaların qara kahini: "The Art of Fiction” və "On Moral Fiction”

1978-ci ildə Qardnerin ədəbi aləmdə böyük səs-küy doğuran kitabı çap olundu: "On Moral Fiction”. Bu kitabda o, zamanının bir çox məşhur yazıçısını (Saul Bellow, John Updike, Norman Mailer və s.) tənqid etdi. Onları "intellektual cəfəngiyyat", "özünəqapalı nihilizm" və "mənasız eksperimentlər" yazmaqda günahlandırdı.

Qardner yazırdı:

"Ədəbiyyat, insanı daha vicdanlı, daha mərhəmətli, daha ayıq etməlidir. Əks təqdirdə, o sadəcə əyləncə və ya nihilistik xəyalatdır.”

Bu fikir onu həm mədhə layiq, həm də düşmən hədəfi etdi. Bir çox tənqidçilər onu "müasir dövrün puritanı", "ədəbi diktator", hətta "pozucu moralist" adlandırdılar. Amma Qardner heç vaxt fikrindən dönmədi. O inanırdı ki, həqiqi sənət – insanın ruhuna işıq salmalıdır.

"Grendel” – canavarın gözündən yazılan roman

Qardnerin ən tanınmış əsəri "Grendel” romanıdır (1971). Bu roman, qədim ingilis dastanı Beowulfun canavar obrazı Grendelin dilindən yazılmışdır. Qardner, Grendeli yalnız bir canavar deyil, fəlsəfi və əxlaqi böhran yaşayan, dünyanı anlamayan, qaranlıq içində vurnuxan bir varlıq kimi təqdim edir.

Bu roman əslində bir əxlaqi traktatdır – Grendel, Sokratik bir ruhla, niyə yaşadığını, nə üçün öldürdüyünü, və niyə heç cür sakitlik tapa bilmədiyini sorğulayır. Onun üçün qəhrəmanlar da, canilər də bir qədər yalandır – çünki heç biri tam həqiqəti daşımır. Qardnerin bu romanı ekzistensializmlə əxlaqi realizmin qovuşduğu azsaylı ədəbi əsərlərdən biridir.

Şəxsi həyatda təzadlar: əxlaq müəllimi və çətin insan

Qardnerin şəxsi həyatı onun təlimləri ilə ziddiyyət təşkil edirdi. O, iki dəfə evləndi, hər iki münasibətdə emosional sabitlik əldə edə bilmədi. Qəribə xarakteri, kinayəli dili, bəzən tələbələrinə və həmkarlarına qarşı sərt münasibəti ilə tanınırdı.

Onun tələbələri yazır ki, Qardner, bir yazıçının ilk cümləsinə 10 dəqiqədən çox baxırdı. Əgər cümlədə həqiqət yox idisə, bütün yazını cırır, tələbəsinə "sən ədəbiyyata yalan deyirsən” deyə acıqlanırdı.

O, sevilməsi çətin, amma sayğı göstərilməsi qaçınılmaz biri idi. Onun tələbələri arasında həm minnətdarlıqla, həm də qorxu ilə yad edilir. Yazıçının özü isə, yazı masasında bir missioner kimi davranırdı – bəzən qəddarcasına, bəzən inamla, bəzən isə özünü də inandıra bilmədən.

Vaxtsız ölüm və sönməmiş alov

Con Qardner 1982-ci ildə, 49 yaşında motosiklet qəzasında vəfat etdi. O gün yolda duman var idi və sürəti yüksək idi. Ölümü qəfil və simvolik oldu – sanki ədəbiyyatın vicdanı bir anın içində susturuldu.

Qardner arxasında həm romanlar, həm nəzəri kitablar, həm də saysız yetirmə yazıçı buraxdı. Amma onun mirası, ən çox da ədəbi düşüncə tərzində yaşamaqdadır.

Ədəbi vəsiyyət: "Yaxşı ədəbiyyat yaxşı insanı qorxutmur”

John Qardnerin bu sözləri onun ədəbiyyata və insan varlığına olan baxışını ömrünün sonuna qədər ifadə edirdi:

"Yaxşı ədəbiyyat insanı qorxutmur. Əksinə, onun içindəki işığı oyadır. Ədəbiyyat, nə qədər faciəli olsa da, insanı yaşamaq istəyinə yaxınlaşdırmalıdır.”

Bu fikirlər XXI əsrdə də aktualdır. Çünki bu gün – küy içində boğulan, simvolların deyil, brendlərin danışdığı bir dövrdə – Qardnerin təmiz, əxlaqi və dərindən düşünülmüş ədəbiyyat çağırışı daha çox ehtiyac duyulan bir əxlaqi həyəcan siqnalıdır.

Malik Atilay