Perunun tropik meşəliklərində yerləşən və yerli Kukama icması üçün həyati əhəmiyyət daşıyan Maranon çayı illərlə davam edən neft sızmaları nəticəsində ekoloji fəlakətə məruz qalıb. Ancaq bu vəziyyət yerli bir qadının başlatdığı hüquqi mübarizə ilə dəyişib. İndi isə bu çay Peru tarixində ilk dəfə olaraq "hüquqi şəxs" kimi tanınıb.

Maranon çayının çirklənmə hekayəsi

Qaynarinfo xəbər verir ki, Maranon çayı 25 il əvvəl, And dağlarından Amazon çayına axan 1.450 kilometrlik su yolunun bir hissəsində, yük gəmilərindən biri vasitəsilə 5.000 bareldən çox xam neftin sızması ilə ciddi şəkildə çirklənib. Bu hadisə çayın səthində qara bir təbəqə yaradaraq həm ekosistemə, həm də çayın suyundan istifadə edən insanlara zərər verib. Bu, çayın keçmişdə və gələcəkdə qarşılaşdığı onlarla sızmadan sadəcə biri olub.

Neft və qaz yataqları üzərindən keçən bu su yolu, eyni zamanda nəsli kəsilməkdə olan çəhrayı delfin və iri su samurları kimi canlılar üçün yaşayış mühiti rolunu oynayır. 1997-2022-ci illər arasında "Osinergmin"in məlumatına görə, ölkənin Şimal Neft Boru Kəməri üzərində 80-dən çox sızma hadisəsi baş verib.

Mübarizə bir qadınla başladı

2000-ci ildəki sızma hadisəsi Mari Luz Canaquiri Murayari adlı Kukama icmasından olan qadını hərəkətə keçirib. O, Zəhmətkeş Qadınlar Dərnəyi (Asociacion de Mujeres Huaynakana Kamatahuara Kana - HKK) adlı təşkilatı quraraq, çayın qorunması üçün mübarizə aparmağa başlayıb. Onun rəhbərlik etdiyi qadınlar son 20 ildən artıq bir müddətdə çayın hüquqları uğrunda çalışıb.

2024-cü ilin mart ayında Peru federal məhkəməsi bu mübarizənin nəticəsi olaraq tarixi bir qərar verib: Maranon çayı "hüquqi şəxs" statusu qazanıb. Bu qərarla çaya, sərbəst axma, çirklənmədən qorunma və ekosistem daxilində funksiyalarını yerinə yetirmə hüquqları tanınıb.

Çayın hüquqları və Kukama xalqının rolu

Çayla birlikdə, Kukama və digər yerli icmalar da "çayın qoruyucuları və nümayəndələri" kimi tanınıb. Dövlətə məxsus "Petroperú" şirkətinə isə dərhal neft sızmalarına müdaxilə etmək və çay üçün qoruma planı hazırlamaq əmri verilib.

Maranon çayı Kukama xalqı üçün sadəcə bir su qaynağı deyil, həm də mənəvi və mədəni dəyər daşıyır. Onlar əcdadlarının ruhlarının çayın dibində yaşadığına inanırlar. Canaquiri Murayari bir gecə nənəsinin mərhum əmisi tərəfindən neftin fəlakət yaradacağı barədə xəbərdar edildiyini bildirib. Qısa müddət sonra isə balıqlar və delfinlər ölməyə başlayıb.

İnsan sağlamlığına təsir və hüquqi mübarizə

Neftlə çirklənmiş su içmək məcburiyyətində qalan Kukama icması üzvlərinin sağlamlığında problemlər artmağa başlayıb. Elmi araşdırmalar, bölgədə yaşayan insanlarda qurğuşun, civə, arsen və kadmium kimi zəhərli maddələrin yüksək səviyyədə olduğunu ortaya qoyub.

Qanunvericilik orqanlarına məktublar yazmaqdan tutmuş, nümayişlər keçirməyə qədər bir çox fəaliyyət nəticə verməyəndə, Canaquiri Murayari 2014-cü ildə Hüquqi Müdafiə İnstitutu (IDL) ilə əməkdaşlığa başlayıb. Birlikdə Kolumbiyada Atrato, Yeni Zelandiyada Vanqanui və Kanadada Maqpye çaylarına verilmiş "hüquqi şəxs" statusundan ilham alaraq, beynəlxalq hüquq təcrübələrinə əsaslanaraq çay üçün hüquqi status tələb ediblər.

Mübarizənin növbəti mərhələsi

Bu tarixi qərara baxmayaraq, Canaquiri Murayari bunun yalnız bir başlanğıc olduğunu bildirir. Qərar dərhal neft hasilatını dayandırmasa da, Kukama xalqına gələcəkdə çayın hüquqlarını pozan fəaliyyətlərə qarşı çıxmaq imkanı verir. Onlar indi "Earth Law Center" və digər qurumlarla birlikdə bu qərarın icrasını təmin etmək üçün çalışırlar.

Dörd uşaq anası və altı nəvə sahibi olan Murayari deyir: "Gördüyüm iş yalnız öz icmam üçün deyil, bütün dünya üçündür. Çünki bir şeylər etməliyik, dünyanı gələcək nəsillərə buraxa bilmək üçün birlikdə mübarizə aparmalıyıq".

Aydın