700 balın sirri: Niyə maksimum nəticə yoxdur?

Bu, təkcə bilik deyil, həm də düzgün psixoloji hazırlıq və vaxtın idarə olunması bacarığı tələb edir. Bu nəticəyə çatanların çoxu illərlə kurslara, sınaq imtahanlarında iştirak etmiş və fənn müəllimlərinin dəstəyi ilə hazırlaşmış olur. Bu imtahanın maksimum nəticəsi -700 bal abituriyentlərin böyük əksəriyyəti üçün bir məqsəd, bir ideal və bir motivasiya mənbəyidir. Lakin bəzən elə illər olur ki, heç bir abituriyent bu maksimal nəticəyə nail ola bilmir. Məsələn, 2021 və 2023-cü ildə 700 bal toplayan olmayıb. Bu isə cəmiyyətdə, təhsil ictimaiyyətində suallar doğurur: Niyə 700 bal toplayan olmadı? Bu nə ilə bağlıdır?

DİM hər il imtahan suallarının çətinlik səviyyəsini müəyyən bir balansla tənzimləyir. Lakin bəzi illərdə suallar daha kompleks məntiqi yanaşma tələb edir, mövzular daha dərin və çoxşaxəli olur. Açıq tipli tapşırıqlarda qiymətləndirmə daha sərt aparılır. Bu isə o deməkdir ki, kiçik bir səhv belə 700 balın qarşısını ala bilər.

İmtahan təkcə bilik yox, həm də psixoloji davamlılıq imtahanıdır. Ən savadlı abituriyent belə imtahan zalında həyəcanlana, vaxtı düzgün idarə edə bilməyə, tələsik qərar verə bilər. Bu, insan üçün çox çətin və incə balans tələb edən bir şeydir. Bəzən abituriyent düzgün cavabları seçsə belə cavab vərəqində səhv kodlaşdırır, sualları nömrə ilə səhv qeyd edir. cavabı köçürərkən diqqətsizlik edir. Bu texniki səhvlər bütün fənnin nəticəsinə təsir edə bilər və 700 balın qarşısını alar.

DİM-in bal bölgüsü sistemində bir neçə vacib nüans var. Açıq tipli suallar yalnız tam düzgün cavablandıqda bal verilir, Çoxseçimli suallarda 1 doğru cavab unudularsa, bütün sual səhv sayılır, bir səhv sual 7-10 bal itkisinə səbəb ola bilər. Yəni, bircə səhv – sizi 700 baldan 690-a endirə bilər.

Bəzi illərdə abituriyentlərin ümumi hazırlıq səviyyəsi 690-695 bal ətrafında dayanır. Bu isə göstərir ki 700 bal üçün bir az daha artıq diqqət, daha sistemli hazırlıq və psixoloji möhkəmlik tələb olunur.

Sınaqlarda 700 bal toplayanlar çox olsa da, real imtahanda həmin nəticəni təkrar etmək çətindir.

Ekspertlərin fikrincə, abituriyentlərin maksimum nəticə göstərə bilməməsinin əsas səbəbi imtahan suallarının məktəb proqramına əsasən tərtib olunmamasıdır. İmtahan sualları orta məktəb proqramı əsasən tərtib olunmalıdır. İmtahanlar da abituriyentlərin real bilik və bacarıqlarının qiymətləndirilməsi fonunda aparılmalıdır. Qəbul imtahanlarında dərsliklərdəki proqramlardan istifadə olunmadıqca göstəricilərin aşağı düşməsi normaldır.

Təhsil eksperti Elçin Əfəndi deyir ki, son dövrlər qəbul imtahanlarında 700 bal toplayanlar yoxdu. Bunun səbəbi 2019-cu ildən etibarən imtahanlarının kurikulum sistemi əsasında keçirilməsidir. Burada situasiya tipli açıq suallar öz əksini tapır və şagirdlər bu zaman maksimum nəticə əldə edə bilmirlər. Ancaq kurikulumdan əvvəl - 2018-ci il qəbul imtahanlarında 29 nəfər maksimum nəticə əldə etmişdi: "Dövlət İmtahan Mərkəzi  imtahan suallarının səviyyəsini hər il sadə, orta və çətin olmaqla eyni təyin edir. Bu il də eyni meyarlar əsasında imtahan keçirilir. Ancaq qəbul imtahan sisteminin dəyişdirilməsi yüksək bal toplayanların sayının azalması ilə nəticələnir”.

Ekspert hesab edir ki, imtahan suallarının çətin olması da nəticələrə təsir göstərir: "Buraxılış imtahanı strateji imtahandır. Buraxılış imtahanında əldə olunan nəticə əsasında abituriyentlər ali təhsil müəssisələrinin 1, 2, 3 və 4-cü qrupu üzrə maksimum 300 bal toplayırlar. Eyni zamanda bu imtahanın nəticəsi əsasında​ 5-ci ixtisas qrupu üzrə müvafiq olaraq qabiliyyət tələb edən ixtisasların müsabiqəsində iştirak edirlər. Bundan əlavə, abituriyentlər 11 illik təhsil bazasından kolleclərə məhz bu imtahan əsasında qəbul olunurlar".

Əməkdar elm xadimi, professor Şahlar Əsgərovun sözlərinə görə , elə test sualları var ki, onu ancaq professorlar cavablandıra bilirlər. Sualları elə tərtib etmək olar ki, qəbul zamanı bir nəfər də belə 700 bal toplamasın. Ancaq elə də tutmaq olar ki, "700 ballılar" yüzlərlə olsunlar. Buraxılış və qəbul imtahanlarında təqdim olunan suallar ildən-ilə çətinləşdirilir. Nəzər yetirəndə görürsən ki, elə test sualları var ki, abituriyent illərlə hazırlaşsa da, onu cavablandıra bilməz. İmtahan sualları elə tərtib edilməlidir ki, abituriyentlər onu cavablandıra bilsinlər:

"Ali məktəblərə qəbul imtahanlarında istifadə olunan test suallarını orta məktəbi yeni bitirən şagird əsla cavablandıra bilməz. Çünki suallar çox çətindir. Bu sualları ancaq peşəkar müəllimlər cavablandıra bilər. Bu səbəbdən də ildən-ilə ali məktəblərə qəbul imtahanlarında yüksək nəticə göstərənlərin sayı azalır, aşağı bal toplayanların sayı artır. Bunu nəzərə alıb imtahana düşən test suallarının çətinlik səviyyəsini azaltmaq yerinə, onlar ildən-ilə daha da çətinləşdirilir. Elə bil ki, DİM qəbul imtahanlarına abituriyentin cavab vermək iqtidarında olmadığı çətin sualları seçib onları çıxılmaz vəziyyətə salmağı qərşısına məqsəd qoyub. Hesab edirəm ki, qəbul imtahanları cəmiyyətin intellekt səviyyəsinin yüksəlməsinə əngəl olan bir prosedurdur. Mən həmişə demişəm, yenə də deyirəm, ali məktəblərə qəbul imtahanları ləğv olunmalıdır. Yox əgər qəbul imtahanlarının saxlanılmasını istəyiriksə, o halda imtahanlar çox sadələşdirilməlidir. Seçim aparmaq üçün yüngül test keçirmək olar. Ağır imtahan sualları tərtib edib abituriyentləri gərginlik yaşamağa vadar etmək doğru deyil. Bu məsələlər gənclərin əsəblərini korlayır, bütün bunlara son qoymaq lazımdır”.

Təhsil eksperti Etibar Əliyev bildirib ki, doğrudur, artıq 700 bal toplamaq bir mifə çevrilib. Lakin 0-200 bal toplayanların sayı ilə 500-700-ə qədər bal toplayanların sayı arasındakı müqayisə zamanı təhsilin keyfiyyətini qismən dəyərləndirmək olar. Abituryentlərin 30 faizi aşağı nəticə göstəribsə, bu nəticə 500-700 bal toplayanlardan kəskin fərqlənirsə, keyfiyyətə diqqət çəkə bilərik.

E.Əliyev hesab edir ki, son illər Dövlət İmtahan Mərkəzinin açıq tipli test tapşırıqları 700 bal toplayanların sayına öz təsirini göstərib: "İndiyə qədər abituriyyentlərin böyük hissəsi açıq tipli test tapşırıqlarına adaptasiya olmayıb. Bunun özü bir faktor kimi ortaya çıxır. Digər tərəfdən, məktəbin gücü ilə yanaşı repetitorların da gücünü qiymətləndirmək lazımdır. Mənim müşahidələrimə görə, repetitor təhsilinin effektivliyi də get-gedə aşağı düşür. Müşahidə edirik ki, şagirdlər 2-3 il dərsdən sonra fərdi olaraq müəllim yanına gedirlər, amma ümumilikdə 100-200 bal toplayırlar. Bu üç faktoru nəzərə almaq lazımdır”.

Təhsil ekspert Kamran Əsədov da hesab edir ki, suallar kifayət qədər çətindir: "Açıq tipli suallarda ciddi çətinliklər var idi. Mətn tipli sualın həcmi kifayət qədər geniş idi və müəyyən olunmuş imtahan vaxtı çərçivəsində bu suallara cavab vermək çətin idi”.

Dövlət İmtahan Mərkəzinin (DİM) Direktorlar Şurasının sədri Məleykə Abbaszadə bildirib ki, qəbul imtahanlarının sualları hamının cavab verə bilməsi üçün nəzərdə tutulmayıb: "699 bal toplayanla 700 bal toplayan eyni səviyyədə olan uşaqlardır. Ümumiyyətlə, 600, 650 baldan yuxarı nəticə göstərən uşaqlar arasında pedoqoji cəhətdən heç bir fərq yoxdur. Ola bilər ki, hansısa bir materialla əlaqədar nəyisə bilməyib və ya səhv buraxıblar. Buna görə maksimum nəticə olmayıb. Biz burada heç bir problem görmürük. Problem orta statistik abituriyentin nəticəsinin aşağı olmasıdır. Çətin suallara 25-30 faiz kontingent cavab verirsə, deməli suallar işləyir. Onsuz da bu suallar hər kəsin cavab verə bilməsi üçün nəzərdə tutulmayıb".