Sənət əsərlərimizdə yer adları çəkənlər niyə linç edilir və yazıçı nə etsin? (RƏYLƏR)

Bu yaxınlarda Buzovnada hansısa bir filmin çəkilişləri gedirdi. Buzovna sakinləri mesaj vermişdi ki, filmdə kənd qadınları mənfi rolda canlansa, yaxud da təhqir olunsa, məhkəməyə müraciət olunacaq. Bu, sosial şəbəkədə böyük müzakirələrə yol açdı. Yaxşı, bu deyir, mənim kəndimin, rayonumun adını çəkmə, o biri başqa yerin adını çəkmə. Bəs yazıçı, rejissor neynəsin?

Məqsədimiz Buzovna məsələsini aydınlaşdırmaq deyil, ümumiyyətlə, sənətdə bu yasaqların, bu linçləmələrin səbəbinin araşdırılmasıdır. 

Yazar Cəlil Cavanşir Qaynarinfo-ya açıqlamasında mövzunun çox ağrılı və maraqlı olduğunu deyib:

"Elə bu səhər qarşıma televiziyalardan birinin reportajı çıxdı, qısametrajlı bir bədii filmdə hansısa kəndin adı çəkildiyi üçün kəndin "ziyalıları" od püskürürdü. Zavallı rejissor, zavallı senarist... Qorxuram və narahatam ki, onları üzr istəməyə məcbur etsinlər. Zaman-zaman yazıçılarımıza qarşı da bu cür etirazlar olub. Məncə, bu, feodal zehniyyətin, yerlibazlığın və bir qədər də ictimai şüursuzluğun nəticəsidir. Olduqca düşük, bayağı və axmaq yanaşmadır. Mənim üçün olduqca gülməli və anlaşılmazdır. Nə qədər düşünürəm, bu etiraza bir səbəb, tutalqa tapa bilmirəm. Məncə, bundan sonra yazıçılar və senaristlər əsərlərindəki yer adlarını "X" kəndi, "Y" rayonu, "Z" şəhəri adlandırsınlar. Rejissorlar da filmlərini zəhmət olmasa başqa ölkədə, başqa planetdə çəksinlər. Gəlin vətənimizi bölgələrə bölməyək, bütöv Azərbaycanı parçalamayaq, qalib və lider ölkəmizin adını dünyada bədnam etməyək. Dəqiq bilmək istəyirsinizsə, bütün "xalalar" Veneradan gəlib, bütün fahişələr yadellidir, bütün eskortlar isə yadplanetlidir. Çiçəklənən ölkəmizin bütün bölgələri əxlaqlı, bütün vətəndaşları namuslu, bütün kəndlərimiz Məkkə, Qüds kimi tərtəmizdir. Sənət adamları zəhmət çəkib zəhmətkeş pambıqçıların, başıörpəkli tütünçülərin, ağ xalatlı sağıcıların, qəhrəman anaların, vətənpərvər bacıların obrazını yaratsın. Fahişə, "xala", eskort obrazı yaradanlar da bu obrazları başqa ölkədən, başqa planetdən seçsin. Bütün dünya bilir ki, bizdə belə ünsürlər yoxdur. Xalqına böhtan atan sənətkatlar isə sərt şəkildə linç edilsin, sonra isə hansı kəndin adını çəkibsə, o kəndin mərkəzi meydanında daşqalaq edilib, tonqalda yandırılsın”.

 

Jurnalist Aydın Can isə qeyd edib ki, yazıçı-senarist, rejissor istədiyi yerin adını istədiyi konkret hadisə üstündə, istənilən formada çəkə bilər:

"Azərbaycan özünü 20-ci əsrin əvvəlinin Bakı qoçuları, sonunun "Sovetski" məhləsinin tin uşaqları kimi aparır. Hələ də o ruh-tərbiyə qalıb. Heç kimin olmayan Azərbaycan tapmağa ehtiyac yoxdur - Ezop mərhələsi çoxdan tarixin qəbiristanlığında çürüyüb. O ki qaldı həqiqəti deyənlərin üstünə cumanlara, onlara demək lazımdır: qədeş, qağa, can ğərdeş, boyli, bizi, abi, bu neqativləri dilə gətirənlərin üstünə getmək lazım deyil e, evdə üstündə işləmək lazımdır o neqativi yaradanın! Eləyəni tuman altda gizlətmək böyüklük deyil, deyəni dinləmək və deyilənə çarə etməkdir kişilik. Elələrinin hamısının cavabını Hacıbala Abutalıbov, Amaliya Pənahova kimi biri çıxar, verər, mıqq eləməz... kimsə də! Şair-yazıçı, rejissor mətninə-kadrına cummaq, kişilənmək, linç etmək çoxdan dünyada "çuşka təfəkkürü" sayılır. İndi nə qədeş, nə də qoçu mərhələsidir. "Ə bə" mərhələsi də öləziməkdə. Kişilik, təəssüb düşmənlə burun-buruna olan döyüş meydanında cəngdir! Fatihə məəssalavat!”.

 

Yazıçı Pərviz Cəbrayılın sözlərinə görə, istənilən bir yerdə hansısa mənfi şeylər var:

"Niyə Azərbaycanda hər hansı sənət əsərində hansı bir yaşayış yerinin adını baş verən mənfi əhvalat kontekstində çəkmək olmur? Dərhal hücumlar, linçlər, əxlaq, ana-bacı, menatalitet söhbətləri başlayır. Məgər yalnız əhvalat müsbət olmalıdır ki, hansısa yerin adını çəkə biləsən? Yaxşı, biri deyir, mənim kəndimin, rayonumun adını çəkmə, o biri başqa yerin adını çəkmə deyir. Bəs bu bədbəxt yazıçı, rejissor, senarist, rəssam neynəsin? Hadisələri götürüb Azərbaycandan kənar hara köçürsün ki, həm söhbətin Azərbaycandan getdiyi anlaşılsın, həm heç kimin heysiyyətinə toxunmasın, həm də yazıçı hansısa fikrini, ideyasını ifadə edə bilsin Azərbaycan və onun insanı haqda? İndi hamı öz yerinin adına yasaq qoyubsa, yeni, heç kimin olmayan Azərbaycanı hardan tapsın yazıçı?

Axı, hamı bilir ki, istənilən bir yerdə hansısa mənfi şeylər var, əxlaqsız var, fahişə var və s. var. Var da, hər yerdə hər şeyin eynisindən var. Ancaq əsərin ideyası bunun, məsələn, bu məqamda hətta adam "məsələn üçün” də yer adı çəkməkdən qorxur, hə, məsələn, tutaq ki, "Bənövşə” kəndində baş verməsini tələb edir, hər nə üçünsə həmin kəndin adının çəkilməsi lazımdırsa, neynəsin adam? Niyə axı bütün bir kəndin adamı özünü bir əxlaqsıza görə təhqir olunmuş sayır? Əxlaqsız qalır öz yerində, sənətkar linç edilir. Niyə axı adamlara elə gəlir ki, məsələn (yenə ad çəkməyə qorxuram), filan kənd həm də o yazıçının deyil, məhz orda qeydiyyatda olanlarındı, Azərbaycanın deyil, onların xüsusi mülkiyyətidi?

Məncə, bunların hamısı sənəti anlamamaqdan, hansısa bir dəlinin quyuya atdığı daşın əsiri olmaqdan, yalançı eqodan, eşşəyi qoyub palanı döyəcləmək məntiqindən doğur. Səbəb çoxdur, ancaq burda ən faciəlisi Azərbaycan yazıçısının əl-qolunun bağlanmasıdır. Belə çıxır, bizim sənət adamları ancaq hansısa mücərrəd adlar seçməli, alleqoriya yaratmalı, nə bilim, təmsil yazmalıdırlar. Nəfəs almaq belə qorxuludur bu ölkədə. Nəfəs demişkən, bir də gördün, Nəfəs durub səni məhkəməyə verdi ki, niyə mənim adımı çəkibsən?

Bir dəfə "Yad dildə” romanımda başıma gəlib. İçərişəhərdə yerə qənbər daşının döşəndiyini yazmışdım, oxşar adlı biri yazmışdı ki, niyə məndən yazıbsan, gözünü çıxaracağam. Ah yazıq Azərbaycan sənət adamı...

Əgər sənətdə bu yasaqlar haqlı sayılsaydı, onda dünya ədəbiyyatı və incəsənətində bir yer adına rast gələ bilməzdik. Bunu təsəvvür edə bilrisinizmi? Qoy adamlar başlarını qabaqlarına qoyub yaxşı-yaxşı fikirləşsinlər. XXI əcrdi e!

 

 

Yazıçı-kulturoloq Aydın Xan Əbilov da bunu böyük problem hesab edir:

"Bu, nəinki indinin özündə, maarifçilik hərəkatının başladığı 2-3 əsr bundan əvvəl Azərbaycanda başlayıb. Vaxtı ilə Mirzə Fətəli Axundovun "Hacı Qara” əsərinə görə, qarabağlılar, xüsusən də ağcəbədillilər bu günə kimi onunla düşmən kəsilib. Yaxud "Lənkəran xanının vəziri” əsərinə görə, Lənkəran və Cənub bölgəsinin nümayəndələri Mirzə Fətəlini tənqid edirlər. Xüsusən də ağdamlılar muğamı, qazaxlılar sazı, şurvanlılar saz ansabılını, gədəbəylilər kartofu, lənkəranlılar ləvəngini, Bakı-Abşeron meyxananı özünkü sayır və onunla bağlı hər hansı tənqid, hətta tərifli fikir səslənəndə, yaxud da başqa bölgələrdən olan insanlar da bu dəyərlərimiz haqqında sahiblik iddiası ilə çıxış edən kimi, bu bölgələrin insanları başlayırlar səs-küy yaratmağa. İctimai qınaq və təhdid başlayır. Bunu televiziya verilişlərində də hiss edirik. Rəsmi və qeyri-rəsmi telekanallardakı verilişlərdə bölgələrin adını çəkmək sanki qadağan olunub. Nəyə görə? Şəki lətifəsi, yaxud Lənkəran nənələr ansambılından danışılanda bu, yalnız onlara aiddir? Biz bunu sovet dövründə, xüsusən çar Rusiyasında "parçala hökm sür” siyasətinin bir nəticəsi kimi qəbul edirdik. İndi incəsənət və sənət əsərlərində, eyni zamanda ictimai hümanitar düşüncəsində, televiziya çıxışlarında bölgələrlə bağlı ad çəkib nəsə deyən kimi sosial şəbəkə izləyiciləri onun yazanın üstünə hücum çəkir. Bu, güman ki, həm də cəmiyyətimizin hələ də maariflənmədiyi, estetik-fəlsəfi, o cümlədən də elmi düşüncənin, hümanitar fikirin zəif inkişaf etdiyi, təhsilin səviyyəsinin aşağı olduğuna bariz nümunədir. 44 gün ərzində 20% torpaqlarını geri qaytarıb, hətta tarixi zərurət olsaydı, Qərbi Azərbaycanı da geri qaytara biləcək bir toplumun özünü belə kiçiltməsini bir kulturoloq olaraq anlaya bilmirəm. Məsələn, münsiflər heyətinə daxil edilməyən, mərhum sənətkar Canəli Əkbərov Qarabağ muğam qruplaşmasına qarşı etirazını bildirən kimi qarabağlılar onun üstünə düşdü. Bu gün də muğamla bağlı bir söz deyiləndə qarabağlılar "muğam bizimdir, muğam yalnız Qarabağdadır, o avazı almaq üçün mütləq qarabağlı olmalısan” deyə adamın üstünə düşürlər. Yaxud da Borçalı, Tovuz, Qazax zonalarının aşıq sənətinin nümayəndələri ilə Şirvan aşıq sənətinin davamçıları arasında bir "müharibə” gedir. Bir naxçıvanlı meyxana deyən kimi bakılılar onun üstünə düşür. Bu utancgətirici bir haldır. İndiki gənclər buna getməməlidir, yazıçılarımız, rejissorlarmız, hətta rəssamlarımız belə bu natamamlıq kompleksindən cana gəlib. Qarşıdurma yaxşıdır, amma bunu yerliçiliyə, bölgəçiliyə çevirmək olmaz. Damarında Azərbaycan qanı olan, Qarabağda vuruşmuş xalqın nümayəndəsi bütün bunları özününkü hesab etməlidir. Hansısa bir tənqidi fikir səslənəndə həmin sənətin böhranı haqqında fikirləşmək lazımdır”.

 

Yazıçı Şərif Ağayarın fikirincə, Azərbaycanda həm siyasi, həm dini, həm də milli-mentalitet konyunkturası güclüdür:

"Siz dediyiniz eybəcərliyin səbəbi milli-mental konyunkturadır. Bəzən xalq, kütlə, oxucu, hətta qələm adamları özü hakimiyyətdən daha amansız olur. Hamısı cəmiyyətin qapalı olması və total prinsiplərlə idarə olunmasının nəticəsidir. Biz azad deyilik. Müstəqil deyilik. Ola bilmirik. Olmaq da istəmirik. Özümüz də, başımızın üstündə duranlar da. Çanaq isə daha çox ədəbiyyatın başında çatlayır. Çünki azadlıq, müstəqillik ədəbiyyatın ruhudur”.